Inclusieve samenleving

Het VN-verdrag

Het VN-verdrag Handicap is een belangrijk mensenrechtenverdrag.

• In het verdrag staan het doel en de rechten van mensen met een beperking.
• Nederland heeft zich in 2016 gebonden aan het VN-verdrag Handicap. De Nederlandse overheid is daarmee verplicht om het verdrag te vertalen in Nederlandse wetgeving en beleid.
• Het doel van het verdrag is dat de positie van mensen met een beperking wereldwijd verbetert en dat samenlevingen toegankelijk en inclusief worden.
• Het VN-verdrag Handicap is helder over de rechten van mensen met een beperking. Mensen met een beperking hebben recht op gelijke behandeling, zelfstandigheid, eigen regie, mobiliteit, informatie en inclusief onderwijs.
• Om het VN-verdrag Handicap goed uit te kunnen voeren, is het belangrijk om te weten dat het verdrag uitgaat van een aantal principes. Twee belangrijke principes zijn:
  • Een ander mensbeeld: een persoon is niet van zichzelf gehandicapt, maar een handicap ontstaat als een persoon met een beperking een probleem ervaart om deel te nemen aan de maatschappij. Dit noemen we het sociale model. Een voorbeeld: het is niet de rolstoel die maakt dat iemand een gebouw niet binnen kan komen, maar de trappen bij de ingang.
  • Wetgeving en beleid moeten vanuit dit mensbeeld worden gemaakt samen met mensen met een beperking en hun representatieve organisaties.

Principes van het VN-verdrag Handicap

Bij het maken van wet- en regelgeving, inrichten van de omgeving, ontwerpen van producten en aanbieden van diensten, moeten de volgende principes altijd meegenomen worden.

• Gelijkheid: iedereen moet gelijk behandeld worden en krijgt dezelfde kansen.
• Autonomie (zelfstandigheid en eigen regie) is een belangrijk grondbeginsel van het VN-verdrag Handicap. Mensen met een beperking hebben het recht om zelfstandig naar school te gaan, te reizen, beslissingen te nemen, enzovoort.
• Toegankelijkheid is de eerste voorwaarde om mee te kunnen doen in de samenleving. Iedereen heeft recht op toegang tot gebouwen, voorzieningen en informatie. Zonder toegankelijkheid geen deelname.
• Doeltreffend, maar niet onevenredig belastend. Speciale aanpassingen zijn niet verplicht als ze heel veel geld of moeite kosten, voor een onveilige situatie zorgen of niet uit te voeren zijn.
• Denken vanuit een ander perspectief: het sociaal model. Niet de beperking is het probleem, maar de manier waarop de samenleving is ingericht.
• Ervaringsdeskundigen betrekken. Het verdrag schrijft voor dat bij de uitvoering ervan ervaringsdeskundigen betrokken moeten worden: niets over ons zonder ons. Overheden moeten ervaringsdeskundigen betrekken via hun representatieve organisaties. Daarnaast kunnen individuele ervaringsdeskundigen betrokken worden om hun verhaal te laten horen.

Medisch model versus sociaal model

Het medisch model benadert beperkingen als een individueel probleem dat zoveel mogelijk moet worden ‘verholpen’. Als dat medisch niet mogelijk is, leidt dit vaak tot aparte voorzieningen: een speciale school, speciaal vervoer, een aangepaste woonvorm en een gescheiden werkplek. De nadruk ligt op het aanpassen van de persoon aan de bestaande maatschappij.

Het sociaal model daarentegen kijkt niet naar de beperking, maar naar de manier waarop de samenleving is ingericht. Als iemand met een beperking niet kan deelnemen aan de maatschappij, komt dat niet door de beperking, maar door de ontoegankelijkheid van de omgeving. De samenleving maakt mensen ‘gehandicapt’ door barrières in infrastructuur, communicatie, beleid en houding. De oplossing ligt dan ook niet bij het individu, maar bij het aanpassen van de omgeving.

Het VN-verdrag Handicap en het sociaal model

Het VN-verdrag Handicap is gebaseerd op het sociaal model. Het uitgangspunt is dat niet de beperking het probleem is, maar de manier waarop de samenleving functioneert. Een handicap ontstaat vooral door obstakels in de fysieke, sociale en institutionele omgeving. Daarom richt het verdrag zich op het wegnemen van deze obstakels, zodat mensen met een beperking volwaardig kunnen meedoen. Inclusie is geen individuele verantwoordelijkheid, maar een gezamenlijke opdracht. Hiervoor wordt wel de slogan gebruikt: Niets over ons zonder ons.

Voorbeeld: Niets over ons zonder ons

In het volgende filmpje wordt de slogan ‘Niets over ons zonder ons’ uitgelegd door Mari Sanders, een Nederlandse filmregisseur en documentairemaker. Hij staat bekend om zijn werk waarin maatschappelijke thema’s en persoonlijke ervaringen centraal staan, vaak met een focus op toegankelijkheid en inclusie. Hij heeft cerebrale parese en gebruikt een rolstoel.

Bekijk hier het filmpje ‘Het VN-verdrag Handicap, wat is daar nou belangrijk aan: Niets over ons zonder ons

Beleids- en actieplannen

Niet alles kan en hoeft in één keer te worden geregeld. Daarom maakt de Nederlandse overheid beleidsplannen en actieplannen om de positie van mensen met een beperking geleidelijk te verbeteren. Voorbeelden van deze plannen in Nederland zijn:

• De Lokale Inclusie Agenda’s van gemeenten.
• Op nationaal niveau: De ‘Nationale strategie voor implementatie van het VN-verdrag Handicap’ uit 2024. Het doel van deze strategie is om de positie van mensen met een beperking uiterlijk in 2040 overeen te laten komen met de inhoud van het VN-verdrag Handicap.
• Op basis van de nationale strategie maken zeven ministeries een werkagenda. Daar is men nu mee bezig.
• Gemeenten worden betrokken bij de ontwikkeling van deze werkagenda omdat ze op veel potentiële terreinen een grote rol in de uitvoering hebben.

De looptijd van de werkagenda’s is vier jaar, de looptijd van de Lokale Inclusie Agenda’s is verschillend. Na afloop moeten de ministeries en elke gemeente een nieuwe agenda maken.

Wetten op een rijtje

Het VN-verdrag is geen wet, maar een verdrag. Het VN-verdrag moet overgenomen worden in Nederlandse wetten. Hierna staat een lijstje met enkele wetten die zijn aangepast door het VN-verdrag.

Grondwet

Artikel 1 gaat over gelijke behandeling en antidiscriminatie. De opsomming waarom het in Nederland verboden is om iemand te discrimineren, is aangevuld met seksuele gerichtheid en handicap.

Wet Gelijke Behandeling handicap of chronische ziekte

Deze wet is uitgebreid met goederen en diensten. Dit betekent dat de wet nu ook geldt voor onder meer winkels, restaurants, theaters, sportverenigingen, kappers en banken.

Kieswet

Uit het VN-verdrag Handicap is het actieplan toegankelijk stemmen voortgekomen. Hierin staan elf actiepunten tot verbetering van de toegankelijkheid van de stemlokalen.

Besluit toegankelijk openbaar vervoer

Dit besluit wordt uitgebreid met toegankelijkheidsvoorschriften voor producten en diensten.

Besluit digitale toegankelijkheid overheid

Overheidsorganisaties moeten hun websites en apps toegankelijk maken en houden. Dat staat in de wet voor digitale toegankelijkheid.

European Accessibility Act (EAA)

De European Accessibility Act (EAA) heet in het Nederlands de Europese Toegankelijkheidswet of akte. Sinds juni 2025 wordt de EAA van kracht in de Europese Unie. De Nederlandse regering heeft voorgesteld om afspraken uit de akte te verwerken in Nederlandse wetten. Doel is dat (vooral elektronische) producten en diensten in Europa toegankelijker worden. Denk daarbij aan hardware en software van computers en mobiele telefoons, betaalautomaten, telecommunicatiediensten, bankzaken, webwinkels, audiovisuele mediadiensten en noodcommunicatie.

Afspraken op een rijtje

Niet alleen wetgeving wordt aangepast, maar de overheid maakt ook met andere partijen afspraken die voortkomen uit het VN-verdrag Handicap. We noemen hier enkele afspraken die extra belangrijk zijn voor mensen met een visuele beperking.

Toegankelijk openbaar vervoer

Om mensen met een beperking zelfstandig te kunnen laten reizen, moet het openbaar vervoer (OV) toegankelijker worden. Eind 2022 tekenden vervoerders en overheden het Bestuursakkoord toegankelijk OV 2022-2032. Hierin staat een hele opsomming van afspraken.

Audiodescriptie tv-programma’s

De NPO krijgt geld om meer programma’s te maken met audiodescriptie (beeldbeschrijving).

NEN-norm toegankelijkheid van gebouwen

Er wordt gewerkt aan een nieuwe norm: NEN 9120. Deze norm legt op een eenduidige manier vast wat toegankelijke en bruikbare gebouwen zijn. De inzet is om tot een norm te komen die algemeen aanvaard wordt in Nederland, zodat alle partijen deze norm kunnen gebruiken. Denk aan vastgoedeigenaren, architecten, opdrachtgevers en gebruikers van gebouwen. Uitgangspunt bij de norm is dat iedereen een gebouw moet kunnen betreden en gebruiken.

Lokale inclusie agenda (LIA)

In 2016 heeft Nederland het VN-verdrag Handicap ondertekend. In artikel 4.3 staat dat overheden moeten samenwerken met ervaringsdeskundigen om ervoor te zorgen dat mensen met een beperking in Nederland vanzelfsprekend mee kunnen doen. De Tweede Kamer heeft bepaald dat gemeenten wettelijk verplicht zijn een Lokale Inclusie Agenda (LIA) op te stellen en uit te voeren. Gemeenten moeten hierbij samenwerken met ervaringsdeskundigen.

Wat is een LIA?

De Lokale Inclusie Agenda (LIA) is een plan waarin staat hoe een gemeente gaat werken aan het VN-verdrag Handicap. De LIA gaat over zes levensdomeinen: onderwijs, wonen, werk en inkomen, vrije tijd, vervoer en gezondheid. De LIA krijgt een looptijd mee en moet na verloop van tijd bijgesteld worden. LIA’s zijn over het algemeen domeinoverstijgend. De maatregelen/ontwikkelpunten kunnen dus het sociaal domein en het domein ruimte of samenleving betreffen.

Wie is verantwoordelijk voor de LIA?

De gemeenteraad is verantwoordelijk voor al het beleid van de gemeente, dus ook voor de Lokale Inclusie Agenda (LIA). Het college van burgemeester en wethouders bereidt het beleid voor en is verantwoordelijk voor de uitvoering. De ambtelijke organisatie voert het beleid daadwerkelijk uit. De verantwoordelijkheid voor de LIA valt onder het sociaal domein.

Wat is je rol als ervaringsdeskundige?

Wat jouw rol als ervaringsdeskundige is bij de lokale inclusie agenda (LIA), verschilt per situatie.

• In de praktijk hebben veel gemeenten nog geen LIA. Dan is het jouw rol samen met of via een lokaal platform de gemeente op deze verplichting te wijzen.
• Bij het opstellen, uitvoeren en monitoren van de LIA is jouw ervaringsdeskundigheid van grote waarde. Jij kunt aangeven welke (soms kleine) aanpassingen nodig zijn om ervoor te zorgen dat mensen met jouw beperking mee kunnen doen in de gemeente. Je kunt vertellen over ervaringen van mensen die blind of slechtziend zijn en ambtenaren of wethouders enigszins laten ervaren hoe het is om een visuele beperking te hebben.

Let op: Soms kunnen gemeenten geneigd zijn om de LIA te verbreden met de LHBTIQ+-gemeenschap en nieuwkomers. Aan de basis van de LIA ligt het VN-verdrag Handicap. Het is aan jou als ervaringsdeskundige om de gemeente hierop te wijzen en ervoor te zorgen dat mensen met een beperking niet in de verdrukking komen in de LIA.

Meer weten

VNG

Er is een Handreiking lokale inclusie agenda van de Verenging Nederlandse Gemeenten (VNG). De VNG is de belangenorganisatie en het kennisplatform voor alle Nederlandse gemeenten. Lees de handreiking: https://vng.nl/artikelen/handreiking-lokale-inclusie-agenda

Visio Zicht op Toegankelijkheid

Visio Zicht op Toegankelijkheid (VZoT) biedt gemeenten een traject aan om tot een uitvoeringsagenda te komen die echt impact heeft op de meer kwetsbare bewoners binnen de gemeente: https://www.visio.org/nl-nl/professional/toegankelijkheid/advies-en-dienstenpakket/

Luistervideo LIA

Luister naar de eerste 20 minuten van de video ‘Invloed uitoefenen in jouw gemeente’. Bonnie Geus en Rinske van Duifhuizen worden geïnterviewd. Bonnie zet zich als ervaringsdeskundige in voor het VN-verdrag en LIA in haar gemeente. Rinske is projectleider lokale inclusie bij de gemeente Gooise Meren en de gemeente Waalwijk. Dit is deel 4 uit een e-learning en duurt 22 minuten: https://youtu.be/LdYabJ7aPec

Interessante links

• Klik hier voor meer informatie over het Besluit digitale toegankelijkheid overheid.
• Klik hier voor meer informatie over de EAA
• Klik hier voor filmpjes die de Oogvereniging heeft gemaakt over de afspraken uit dit Bestuursakkoord (even naar beneden scrollen).
• Lees de brochure van Ieder(in) over het VN-verdrag Handicap.
• Klik hier voor de 8 filmpjes (even naar beneden scrollen) die de Oogvereniging heeft gemaakt over de afspraken uit het Bestuursakkoord Openbaar Vervoer
• Klik hier voor een programma met tools voor gemeenten om met een lokale inclusie agenda (LIA) aan de slag te gaan
• Klik hier voor het Kwaliteitstraject: van inclusieagenda naar prestatie van VZoT
• 3 tips voor een succesvolle uitvoering van de Lokale Inclusie Agenda – Visio Zicht op Toegankelijkheid (VZoT)
• Klik hier voor meer informatie over de LIA
• Klik hier voor de flyer ‘Help mee aan een toegankelijke en inclusieve gemeente!